Previzi: Frangu s’rrefen perralla per Skenderbeun
E Shtune, 20 Janar 2007
Flet Lek Previzi, perkthyesi nga italishtja e vjeter te vepres me te hershme te shkruar nga nje shqiptar per Historine e Skennderbeut, ajo e bashkekohesit te tij, Dhimiter Frangut 1480
Mban te “gdhendur” vitin 1480, nen titullin “Vepra te famshme e te lavdishme te Skenderbeut” dhe firmen e Dhimiter Frangut. E panjohur nder shqiptare kjo veper e cila ishte nje gur i cmuar per te huajt, deri ne pervetesimin e saj shqiperohet, apo me mire transkriptohet nga italishtja e vjeter prej Lek Previzit. Ne kerkim te rifitimit te kohes se humbur, Previzi bie ne gjurmet e saj krejt rastesisht, teksa gerrmonte ne skedaret e nje biblioteke ne Bolonje, ne vitet ’90-te. Pas habise se shfaqur kur ka pare se i njejti liber ishte perkthyer ne gjuhe te ndryshme, ne 5 versione, kerkon qe me shqiperimin t’ju tregoje shqiptareve, ate historine e vertete te Skenderbeut, larg perrallave te degjuara deri me tani. Po pse askush me pare nuk e ka sjelle ne shqip, pak kush e di! Mban shume shenime ne faqet e para te brendshme te vepers, nder keto, “...Liber qe asht shkrue prej Dhimiter Frangut, i cili asht i pranishem personalisht dhe i mireinformuem per te gjitha betejat e veprat e atij Princi”. E kush me mire se nje shoqerues i tij mund te rrefeje per te vertetat qe e kane shoqeruar pergjate jetes dhe luftes se tij. Po pse perkthyesi Previzi zgjedh gegnishten per t’ju rrefyer historine e Frangut per Skenderbeun?! Ai rrefen, “Krejt ngjarjet e asaj kohe i takojne Shqiperise Veriore. Kur te paraqitet fjalimi i Skenderbeut, te jete ne ate gjuhe qe e ka folur, (afersisht se paku). Pasi edhe une jam per gegnishten letrare, te liruar nga fjale shume te komplikuara, te cilat s’mund te kuptohen. Shume me kane uruar, pasi ndonese gegnisht, kane gjetur kollajesi per ta kuptuar. Kane gjetur gegnishte te pasur, duke ja pershtatur kohes. Edhe stilin jam munduar ta ruaj sic e ka shkruar Frangu shekuj me pare. Edhe sic ka qene stili i vjeter i te folurit”-perfundon ai.
Keni transkriptuar nga italishtja e vjeter ne gegnisht vepren e Frang Bardhit mbi Hitorine e Skenderbeut... si rate ne gjurmet e ketij teksti te panjohur per shqiptaret?
Skenderbeu ka qene ne nje fare menyre “heroi im” qe ne vogelsi dhe mbaj mend qe ne kohen kur studioja ne Itali, poezine e pare qe kam shkruar per Skenderbeun. Nga ana tjeter, te gjithe shqiptaret i ndjek kjo figure, por une kam qene per 40 vjet burgjeve e kampeve, dhe jeta e hovi i rinise mu nderpre. Dalja ime ne Belgjike ne vitin 1990, me dha shkas qe te riperterija te gjitha ato qe kisha humbur. Ndaj edhe ishte nje predispozicion imi te merresha me gjithcka qe nuk kisha njohur deri me atehere. Kur e pash veten mes gjithe bibliotekave te mundshme perfitova, me ndihmoi edhe fati qe te shkoja ne Bolonja, e cila eshte nje qender shume e madhe e kultures. Me kete veper e cila eshte tani ne shqip u “takova” rastesisht, teksa kerkoja ndonje nje liber per te, pasi edhe ne rinine time kam lexuar vepra per te edhe ne italisht, vec asaj te Fan Nolit. Teksa nje i ri italian me ndihmonte te gjeja vepra me ane te skendareve, u befasove kur pash emrin e Dhimiter Frangut. U habita! Me pare nuk kishte dijeni asnje shqiptar per ekzitencen e kesaj vepre, apo me mire vetem permendej emri i tij ne Shqiperi, por askush nuk kishte thene deri me atehere, ja ku eshte libri i tij. Ky liber ka qene i shkruar qe ne vitin 1480 ne latinisht e i perkthyer ne italishten mesjetare te asaj kohe. Duke pare mundesine per te terhequr kete liber, pash se ishin edhe kater vepra te tjera me te njejtin titull. I kerkova te gjitha vetem per t’i pare, duke menduar qe jane libra te ndryshem. Por ishte Frangu i botuar ne vite te ndryshme, nga 1531-1610. Kjo mbahej si vepra me e sakte e perkthyer nga latinishtja, pasi ai ishte vetmi bashkekohes i tij. Doli ne kete menyre ne drite personi qe deri atehere ishte lene ne hije. Po ne Shqiperi si nuk erdhi me pare ky liber i cili ekziston ne fakt.
Dhe pse mendoni ju se nuk eshte sjelle ne shqip kjo veper e Frangut?
Nuk e kane gjetur ndoshta, apo nuk di c’te them! Por perderisa e kane permendur se edhe Dhimiter Frangu ka shkruar, e pastaj na doli versioni se nuk ka problem per vepren e Frangut, pasi ka qene Marlin Barleti ai qe ka shkuruar per Skenderbeun, i cili nga sa konstatoj une nuk ka bere ndonje gje me shume se sa ka marre vepren e Frangut, e ka rishkruar e ka sjelle ca “fakte” te tjera. E krahasova me te gjitha ato qe gjeta dhe kerkova literaturen. E si eshte e mundur qe ky njeri nuk kishte dale? Dhe ka dale, qe shume te tjere, kane marre librin e tij, e kane transformuar por baza eshte ajo e Frangut. Dhe kam vene disa shembuj ne fund te librit per ta bere te besueshme kete. Dhe ajo cka une kam dashur te sjell me kete veper eshte qe njerezit ta marrin se si eshte jeta e vertete e Skenderbeut dhe jo trillime pafund, apo perralla qe tregohen per te.
Dhe ju thoni se ne kete veper nuk ka asnje perralle?
Absolutisht jo, nuk ka asnje perralle! Dhe nje Rilindas i madh italian, Paolo Giovoi, i cili e ka marre librin e gjetur ne latinisht, origjinal dhe e ka botuar me emrin e tij, pra e ka pervetesuar ate qe ishte vepra e Frangut, ka thene se paku dicka: “Per Skenderbeun ka shkruar edhe Barleti, por ai ka vendosur ne liber shume fantazi”. Dhe ja qe ai nuk ka marre shembull ate, por Frangun duke e perkthyer si liber te tijin. E ky eshte pervetesim i hapur pasi tekstit nuk i luan asnje presje, dhe keto shembuj i kam vene ne fund te librit. Dhe pash qe edhe shqiptaret jane vene para figures se Skenderbeut mbi fakte te deformuara. Por kush me mire se Frangu mund te shkruante me me vertetesi, pasi ai ka qene jo vetem bashkekohes, por edhe shoqerues e perkthyes i tij, duke qene teper i kulturuar. E njeri i afert i Skenderbueut, pasi qe kusheri i Pal Engjellit. Duke qene keshtu, provohet hapur se Barleti ka marre nga Frangu, dhe per ta provuar kete nuk mund te lexojme vec Frangun. Madje jane shume edhe studiuesit e huaj te cilet kane shkruar e kopjuar prej tij duke e quajtur edhe anonim tekstin e lene nga Frangu per Skenderbeun.
Pse keni zgjedhur ta shqiperoni kete veper ne gegnisht, ka nje arsye madhore dhe keni hasur shume veshtiresi?
Padyshim, ka pasur veshtiresi por dic me te lehte ma solli shkollimi im ne Itali dhe konsultimet me disa vepra te medha te kohes. Pse gegnisht?! Duke qene se krejt ngjarjet e asaj kohe i takojne Shqiperise Veriore, e bera qe t’i pershtatem. Dhe kur te paraqitet fjalimi i Skenderbeut, te jete ne ate gjuhe qe e ka folur, (afersisht). Pasi edhe une jam per gegnishten letrare, te liruar nga fjale shume te komplikuara, te cilat s’mund te kuptohen. Shume me kane uruar, pasi ndonese gegnisht, kane gjetur kollajesi per ta kuptuar. Kane gjetur gegnishte te pasur, duke ja pershtartur kohes. Edhe stilin jam munduar ta ruaj sic e ka shkruar Frangu shekuj me pare. Edhe sic ka qene stili i vjeter i te folurit.
Po te huajt qe jane jo pak te cilet kane shkruar per Skenderbeun kane manipuluar?
Ka plot fakte te rreme edhe ne veprat e huajt te shkruara per te, pasi duket qarte qe jane mbeshtetur edhe ne fanzazite e tyre per t’i shkruar keto. E kete veper, nuk e kam botuar per sensacion, por meqe une rash ne gjurmet e saj, desha t’ju tregoj te gjithe shiptareve qe ta marrin vesh Historine e Skenderbut sic ajo ka qene, dhe jo kete qe po deformohet. Mjafton te lexojme pershkrimin e vdekjes dhe kuptojme qe ne kete veper nuk ka fantazi.
Po ne, a bejme sa duhet per kete figure me te cilen bota na njeh, dhe politikanet tane krenohen per Heroin Kombetar?
Mjerisht mund te jene shkruar mbi 1000 vepra nga te huajt per te, pasi deri vone figura e Skenderbeut ka qene e gjalle edhe per Evropen. Sa bejme ne per te, kjo verehet fare qarte, dhe ne e dime fare mire se sa kemi shkruar per te. Por ne botimet e gjuheve te huaja, ato serioze, kur permenden autoret te cilet kane shkruar per Skenderbeun, Frangu permendet si nje nder autoret e pare qe ka shkruar per te, dhe cka eshte me kryesorja, ai eshte me i besueshmi.
Por cilat jane disa prej fakteve te reja qe vijne nga Frangu, te panjohura me pare?
E Shtune, 20 Janar 2007
Flet Lek Previzi, perkthyesi nga italishtja e vjeter te vepres me te hershme te shkruar nga nje shqiptar per Historine e Skennderbeut, ajo e bashkekohesit te tij, Dhimiter Frangut 1480
Mban te “gdhendur” vitin 1480, nen titullin “Vepra te famshme e te lavdishme te Skenderbeut” dhe firmen e Dhimiter Frangut. E panjohur nder shqiptare kjo veper e cila ishte nje gur i cmuar per te huajt, deri ne pervetesimin e saj shqiperohet, apo me mire transkriptohet nga italishtja e vjeter prej Lek Previzit. Ne kerkim te rifitimit te kohes se humbur, Previzi bie ne gjurmet e saj krejt rastesisht, teksa gerrmonte ne skedaret e nje biblioteke ne Bolonje, ne vitet ’90-te. Pas habise se shfaqur kur ka pare se i njejti liber ishte perkthyer ne gjuhe te ndryshme, ne 5 versione, kerkon qe me shqiperimin t’ju tregoje shqiptareve, ate historine e vertete te Skenderbeut, larg perrallave te degjuara deri me tani. Po pse askush me pare nuk e ka sjelle ne shqip, pak kush e di! Mban shume shenime ne faqet e para te brendshme te vepers, nder keto, “...Liber qe asht shkrue prej Dhimiter Frangut, i cili asht i pranishem personalisht dhe i mireinformuem per te gjitha betejat e veprat e atij Princi”. E kush me mire se nje shoqerues i tij mund te rrefeje per te vertetat qe e kane shoqeruar pergjate jetes dhe luftes se tij. Po pse perkthyesi Previzi zgjedh gegnishten per t’ju rrefyer historine e Frangut per Skenderbeun?! Ai rrefen, “Krejt ngjarjet e asaj kohe i takojne Shqiperise Veriore. Kur te paraqitet fjalimi i Skenderbeut, te jete ne ate gjuhe qe e ka folur, (afersisht se paku). Pasi edhe une jam per gegnishten letrare, te liruar nga fjale shume te komplikuara, te cilat s’mund te kuptohen. Shume me kane uruar, pasi ndonese gegnisht, kane gjetur kollajesi per ta kuptuar. Kane gjetur gegnishte te pasur, duke ja pershtatur kohes. Edhe stilin jam munduar ta ruaj sic e ka shkruar Frangu shekuj me pare. Edhe sic ka qene stili i vjeter i te folurit”-perfundon ai.
Keni transkriptuar nga italishtja e vjeter ne gegnisht vepren e Frang Bardhit mbi Hitorine e Skenderbeut... si rate ne gjurmet e ketij teksti te panjohur per shqiptaret?
Skenderbeu ka qene ne nje fare menyre “heroi im” qe ne vogelsi dhe mbaj mend qe ne kohen kur studioja ne Itali, poezine e pare qe kam shkruar per Skenderbeun. Nga ana tjeter, te gjithe shqiptaret i ndjek kjo figure, por une kam qene per 40 vjet burgjeve e kampeve, dhe jeta e hovi i rinise mu nderpre. Dalja ime ne Belgjike ne vitin 1990, me dha shkas qe te riperterija te gjitha ato qe kisha humbur. Ndaj edhe ishte nje predispozicion imi te merresha me gjithcka qe nuk kisha njohur deri me atehere. Kur e pash veten mes gjithe bibliotekave te mundshme perfitova, me ndihmoi edhe fati qe te shkoja ne Bolonja, e cila eshte nje qender shume e madhe e kultures. Me kete veper e cila eshte tani ne shqip u “takova” rastesisht, teksa kerkoja ndonje nje liber per te, pasi edhe ne rinine time kam lexuar vepra per te edhe ne italisht, vec asaj te Fan Nolit. Teksa nje i ri italian me ndihmonte te gjeja vepra me ane te skendareve, u befasove kur pash emrin e Dhimiter Frangut. U habita! Me pare nuk kishte dijeni asnje shqiptar per ekzitencen e kesaj vepre, apo me mire vetem permendej emri i tij ne Shqiperi, por askush nuk kishte thene deri me atehere, ja ku eshte libri i tij. Ky liber ka qene i shkruar qe ne vitin 1480 ne latinisht e i perkthyer ne italishten mesjetare te asaj kohe. Duke pare mundesine per te terhequr kete liber, pash se ishin edhe kater vepra te tjera me te njejtin titull. I kerkova te gjitha vetem per t’i pare, duke menduar qe jane libra te ndryshem. Por ishte Frangu i botuar ne vite te ndryshme, nga 1531-1610. Kjo mbahej si vepra me e sakte e perkthyer nga latinishtja, pasi ai ishte vetmi bashkekohes i tij. Doli ne kete menyre ne drite personi qe deri atehere ishte lene ne hije. Po ne Shqiperi si nuk erdhi me pare ky liber i cili ekziston ne fakt.
Dhe pse mendoni ju se nuk eshte sjelle ne shqip kjo veper e Frangut?
Nuk e kane gjetur ndoshta, apo nuk di c’te them! Por perderisa e kane permendur se edhe Dhimiter Frangu ka shkruar, e pastaj na doli versioni se nuk ka problem per vepren e Frangut, pasi ka qene Marlin Barleti ai qe ka shkuruar per Skenderbeun, i cili nga sa konstatoj une nuk ka bere ndonje gje me shume se sa ka marre vepren e Frangut, e ka rishkruar e ka sjelle ca “fakte” te tjera. E krahasova me te gjitha ato qe gjeta dhe kerkova literaturen. E si eshte e mundur qe ky njeri nuk kishte dale? Dhe ka dale, qe shume te tjere, kane marre librin e tij, e kane transformuar por baza eshte ajo e Frangut. Dhe kam vene disa shembuj ne fund te librit per ta bere te besueshme kete. Dhe ajo cka une kam dashur te sjell me kete veper eshte qe njerezit ta marrin se si eshte jeta e vertete e Skenderbeut dhe jo trillime pafund, apo perralla qe tregohen per te.
Dhe ju thoni se ne kete veper nuk ka asnje perralle?
Absolutisht jo, nuk ka asnje perralle! Dhe nje Rilindas i madh italian, Paolo Giovoi, i cili e ka marre librin e gjetur ne latinisht, origjinal dhe e ka botuar me emrin e tij, pra e ka pervetesuar ate qe ishte vepra e Frangut, ka thene se paku dicka: “Per Skenderbeun ka shkruar edhe Barleti, por ai ka vendosur ne liber shume fantazi”. Dhe ja qe ai nuk ka marre shembull ate, por Frangun duke e perkthyer si liber te tijin. E ky eshte pervetesim i hapur pasi tekstit nuk i luan asnje presje, dhe keto shembuj i kam vene ne fund te librit. Dhe pash qe edhe shqiptaret jane vene para figures se Skenderbeut mbi fakte te deformuara. Por kush me mire se Frangu mund te shkruante me me vertetesi, pasi ai ka qene jo vetem bashkekohes, por edhe shoqerues e perkthyes i tij, duke qene teper i kulturuar. E njeri i afert i Skenderbueut, pasi qe kusheri i Pal Engjellit. Duke qene keshtu, provohet hapur se Barleti ka marre nga Frangu, dhe per ta provuar kete nuk mund te lexojme vec Frangun. Madje jane shume edhe studiuesit e huaj te cilet kane shkruar e kopjuar prej tij duke e quajtur edhe anonim tekstin e lene nga Frangu per Skenderbeun.
Pse keni zgjedhur ta shqiperoni kete veper ne gegnisht, ka nje arsye madhore dhe keni hasur shume veshtiresi?
Padyshim, ka pasur veshtiresi por dic me te lehte ma solli shkollimi im ne Itali dhe konsultimet me disa vepra te medha te kohes. Pse gegnisht?! Duke qene se krejt ngjarjet e asaj kohe i takojne Shqiperise Veriore, e bera qe t’i pershtatem. Dhe kur te paraqitet fjalimi i Skenderbeut, te jete ne ate gjuhe qe e ka folur, (afersisht). Pasi edhe une jam per gegnishten letrare, te liruar nga fjale shume te komplikuara, te cilat s’mund te kuptohen. Shume me kane uruar, pasi ndonese gegnisht, kane gjetur kollajesi per ta kuptuar. Kane gjetur gegnishte te pasur, duke ja pershtartur kohes. Edhe stilin jam munduar ta ruaj sic e ka shkruar Frangu shekuj me pare. Edhe sic ka qene stili i vjeter i te folurit.
Po te huajt qe jane jo pak te cilet kane shkruar per Skenderbeun kane manipuluar?
Ka plot fakte te rreme edhe ne veprat e huajt te shkruara per te, pasi duket qarte qe jane mbeshtetur edhe ne fanzazite e tyre per t’i shkruar keto. E kete veper, nuk e kam botuar per sensacion, por meqe une rash ne gjurmet e saj, desha t’ju tregoj te gjithe shiptareve qe ta marrin vesh Historine e Skenderbut sic ajo ka qene, dhe jo kete qe po deformohet. Mjafton te lexojme pershkrimin e vdekjes dhe kuptojme qe ne kete veper nuk ka fantazi.
Po ne, a bejme sa duhet per kete figure me te cilen bota na njeh, dhe politikanet tane krenohen per Heroin Kombetar?
Mjerisht mund te jene shkruar mbi 1000 vepra nga te huajt per te, pasi deri vone figura e Skenderbeut ka qene e gjalle edhe per Evropen. Sa bejme ne per te, kjo verehet fare qarte, dhe ne e dime fare mire se sa kemi shkruar per te. Por ne botimet e gjuheve te huaja, ato serioze, kur permenden autoret te cilet kane shkruar per Skenderbeun, Frangu permendet si nje nder autoret e pare qe ka shkruar per te, dhe cka eshte me kryesorja, ai eshte me i besueshmi.
Por cilat jane disa prej fakteve te reja qe vijne nga Frangu, te panjohura me pare?
__________________
